Cuda techniki nad Odrą

Wrocławski Węzeł Wodny ukształtował się jeszcze w czasach przedwojennych – to właśnie wtedy poczyniono największe inwestycje związane z dostosowaniem Odry do potrzeb żeglugowych. Po II wojnie światowej odbudowywano głównie to, co zostało zniszczone, mniejszą uwagę przywiązując do kwestii rozbudowy systemu.

Wiele budowli hydrotechnicznych WWW to zabytki, a kilka z nich to prawdziwe cuda będące dowodem na to, jak bardzo rozwinięta była myśl techniczna w czasach, kiedy powstawały.

Stopnie wodne, czyli jazy i śluzy

Głównymi elementami węzła wodnego są stopnie wodne pomagające utrzymać stan wód w rzece na odpowiednim poziomie. Nie chodzi przy tym wyłącznie o jego regulację na potrzeby żeglugowe, ale także o zabezpieczenie przeciwpowodziowe – bardzo istotne z punktu widzenia miasta.

Na Wrocławskim Węźle Wodnym wybudowano 16 jazów i 11 śluz. Kilka z nich jest nieczynnych, ale niektóre nadal pracują, ułatwiając współistnienie miasta i rzeki.

Jedną z najciekawszych budowli na Odrze jest Stopień Wodny Psie Pole powstały pod koniec XIX wieku, a szczególnie dwa jego elementy – jaz Psie Pole i Brama Przeciwpowodziowa.

Jaz Psie Pole jest jedynym zachowanym i do tej pory funkcjonującym na Odrze jazem kozłowo-iglicowym. Jego konstrukcja opiera się na szeregu drewnianych belek zwanych iglicami. Regulując ich położenie, czyli dodając je lub usuwając albo zwiększając bądź zmniejszając odstęp między nimi, można regulować poziom wody i wielkość przepływu. Jaz kozłowo-iglicowy jest obsługiwany ręcznie, stąd większość tego typu obiektów bądź przebudowano, bądź wyłączono z eksploatacji. To, co jeszcze wyróżnia jaz Psie Pole, to fakt, że w odróżnieniu od innych jazów kozłowo-iglicowych, można nim całkowicie przegrodzić rzekę i w pełni kontrolować zmiany poziomów wód. Standardowych jazów tego typu nie można zamknąć do końca. W jazie Psie Pole jest to możliwe dzięki zastosowaniu pierwszej tego typu konstrukcji na świecie autorstwa inż. Poiree.

Rozwiązania technologiczne użyte w budowie Bramy Przeciwpowodziowej zaczerpnięto z konstrukcji Kanału Panamskiego autorstwa Gustawa Eiffel`a. Brama ma dwa zadania – chronić przed wysokim poziomem wód i zapewniać utrzymanie dostatecznego poziomu wody dla zimowania statków. Jej działanie jest obustronne i bramę można otwierać i zamykać w obu kierunkach przepływu wody. Otwieranie i zamykanie bramy odbywa się przy pomocy kołowrotu, przekładni zębatej i koła łańcuchowego. Ruch poprzeczny jest możliwy dzięki zastosowaniu wózka poprzecznego poruszającego się na krótkich poprzecznych szynach. Wszystkie elementy bramy są dostępne nad poziomem wody. Brama jest szczelna dzięki zastosowaniu – obok drewnianych belek – uszczelniających lin konopnych. Konstrukcja stalowa bramy jest wykonana w postaci nitowanej kratownicy.

Stopień wodny Rędzin jest największym tego typu kompleksem na Odrze i choćby dlatego wart jest uwagi. Składa się z jazu i dwóch śluz.

Jaz Rędzin – największy jaz na Odrze – ma konstrukcję segmentowo-zastawkową, posiada trzy przęsła. Środkowe zamyka się i otwiera przy pomocy zasuw, a do ich poruszania wykorzystuje się wyciągarki wózkowe. Dwa skrajne przęsła są otwierane i zamykane za pomocą zamknięć segmentowych (napęd elektryczny i ręczny). Jaz jest obsługiwany z mostu jazowego. Połączenie tych rozwiązań sprawia, że Jaz Rędzin jest budowlą unikalną na skalę europejską.

Obie Śluzy Rędzin składają się z dwóch komór – są w nich zamontowane dodatkowe wrota, których można użyć przy dużych różnicach w poziomie wód. Śluzy są największymi tego typu budowlami na Odrze, a zastosowane przy ich budowie rozwiązania – pierwszymi w Europie.

Cały stopień wodny Rędzin zaprojektowano w bardzo staranny sposób. Dzięki temu nie tylko doskonale spełnia swoją rolę, ale także dobrze wkomponowuje się w nadrzeczny krajobraz.

Siłownie wodne, czyli młyny i elektrownie

Urządzenia wykorzystujące w swojej pracy energię wytwarzaną przez płynącą wodę nazywa się siłowniami wodnymi. Dzięki rozbudowanemu systemowi jazów i śluz na Odrze, było możliwe stawianie wielu młynów, a później elektrowni wodnych.

Pierwszym wrocławskim młynem był prawdopodobnie młyn Maria, którego budynek można do tej pory podziwiać na Wyspie Młyńskiej. Młyn zbudowano w XIII wieku z drewna, był wyposażony w trzy koła wodne. Napęd wodny w młynie istniał aż do lat 60. XX wieku. Młyn Maria był świadkiem wielu powodzi we Wrocławiu, a w czasie powodzi tysiąclecia w 1997 roku stał się strategicznym punktem obrony Ostrowa Tumskiego i Starego Miasta przed wielką wodą.

W XIII-wiecznym Wrocławiu ważną rolę odgrywały też, nieistniejące obecnie, Młyny Świętej Klary położone na Wyspie Słodowej i Bielarskiej. Podczas oblężenia Festung Breslau uległy znacznemu zniszczeniu, a po wojnie nie podjęto się ich odbudowy. W 1975 roku młyny wysadzono w powietrze, co spotkało się z szeroką falą krytyki – Wrocław stracił ważny zabytek średniowiecznej architektury przemysłowej.

Nadodrzańskie elektrownie wodne zostały postawione w miejscach, gdzie wcześniej istniały inne siłownie wodne. Wybudowano je w latach 20. XX wieku według projektu architektonicznego Maxa Berga – miejskiego architekta, który zaprojektował również Halę Stulecia i był współautorem koncepcji urbanistycznej Wrocławia. Elektrownia Wodna Wrocław I jest położona na Odrze Południowej (stąd inna funkcjonująca nazwa – Elektrownia Południowa), Elektrownia Wodna Wrocław II od lokalizacji na Odrze Północnej jest też nazywana Elektrownią Północną. W 1993 roku obie elektrownie wpisano do rejestru zabytków, jednak do tej pory spełniają swoją pierwotną rolę.

Opisane stopnie i siłownie wodne do tylko niewielka część tego, co przez wieki budowano na Odrze, a co teraz świadczy o jej znaczeniu i potędze. O innych budowlach hydrotechnicznych i nadodrzańskich obiektach możesz przeczytać w dziale Obiekty. http://wroclawnadodra.pl/mapa/